Γραμματική και ασκήσεις για την ενότητα 1: Πάλι μαζί [Γ' Δημοτικού, Γλώσσα]

 Τα γραμματικά φαινόμενα της Γ’ Δημοτικού ανά ενότητα του σχολικού βιβλίου.

Είναι μία εργασία που θα βοηθήσει τους μαθητές της τρίτης τάξης.
Προς το παρόν αναρτάται το μέρος που αφορά την πρώτη ενότητα. 

Στο τέλος υπάρχουν on-line ασκήσεις.

Ενότητα 1: Πάλι μαζί

Η δομή της πρότασης

Απλή πρόταση

Μια ομάδα λέξεων που μας δίνει ένα ολοκληρωμένο νόημα λέγεται απλή πρόταση. Π.χ.:

- Ο Γιώργος κοιμάται.
- Η γάτα πήδηξε από το δέντρο.
- Η σάκα μου είναι μεγάλη.

Το Υποκείμενο

Το πρόσωπο, το ζώο ή το πράγμα που κάνει ή παθαίνει κάτι ή βρίσκεται σε μια κατάσταση λέγεται υποκείμενο. Για να βρούμε το υποκείμενο σε μία πρόταση κάνουμε την ερώτηση "ποιος;". Π.χ.:

- Η γιαγιά πλέκει. (Ποιος πλέκει; - Η γιαγιά.)
- Το αυτοκίνητο χάλασε. (Ποιος χάλασε; Το αυτοκίνητο.)

Το Ρήμα

Η λέξη που φανερώνει τι κάνει, τι παθαίνει ή σε ποια κατάσταση βρίσκεται το  υποκείμενο λέγεται ρήμα. - Για να βρούμε το ρήμα σε μία πρόταση κάνουμε την ερώτηση "τι κάνει;". Π.χ.:

- Η Αργυρώ διαβάζει. (Τι κάνει η Αργυρώ; - Διαβάζει.)
- Το μωρό κλαίει. (Τι κάνει το μωρό; -Κλαίει.)

Προσοχή: Το ρήμα συμφωνεί πάντα με το υποκείμενο ως προς το πρόσωπο και τον αριθμό.

Το Αντικείμενο

Η λέξη που μας δείχνει πού πηγαίνει η ενέργεια του υποκειμένου λέγεται αντικείμενο. Για να βρούμε το αντικείμενο σε μία πρόταση κάνουμε την ερώτηση "τι;". Π.χ.:

- Η Βάσω δένει τα κορδόνια της. (Τι δένει η Βάσω; - Τα κορδόνια της.)

- Ο κηπουρός ποτίζει τα λουλούδια. (Τι ποτίζει ο κηπουρός; - Τα λουλούδια.)

Θυμάμαι ότι:
Γράφουμε πάντα με κεφαλαίο το πρώτο γράμμα κάθε πρότασης.
Βάζουμε πάντα τελεία ( . ) στο τέλος μιας πρότασης.

Ουσιαστικά

Οι λέξεις που φανερώνουν πρόσωπα, ζώα, πράγματα, ενέργεια, κατάσταση ή ιδιότητα λέγονται ουσιαστικά. 

Τα ουσιαστικά που φανερώνουν ένα ορισμένο πρόσωπο, ζώο ή πράγμα λέγονται κύρια ονόματα, ενώ τα ουσιαστικά που φανερώνουν όλα τα πρόσωπα, τα ζώα ή τα πράγματα του ίδιου είδους λέγονται κοινά ουσιαστικά.

Προσοχή: Τα κύρια ονόματα γράφονται με κεφαλαίο το αρχικό γράμμα. (πχ: Ανδρέας, Τετάρτη, Ελευσίνα, Ιούλιος, κ.α.)

Τα γένη των ουσιαστικών

Τα γένη των ουσιαστικών είναι τρία: το αρσενικό, το θηλυκό και το ουδέτερο.
Το γένος ενός ουσιαστικού μπορούμε να το ξεχωρίσουμε από το άρθρο.
- ο ήλιος: αρσενικό
- η σκάλα: θηλυκό
- το νερό: ουδέτερο

Οι αριθμοί των ουσιαστικών

Τα ουσιαστικά έχουν δύο αριθμούς: τον ενικό και τον πληθυντικό. Όταν μιλάμε για ένα πρόσωπο, ζώο ή  πράγμα χρησιμοποιούμε τον ενικό αριθμό (ο αγρότης) ενώ όταν μιλάμε για πολλά πρόσωπα, ζώα ή πράγματα χρησιμοποιούμε τον πληθυντικό αριθμό (οι αγρότες).

Οι πτώσεις των ουσιαστικών

Οι διάφορες μορφές που παίρνει το ουσιαστικό όταν κλίνεται λέγονται πτώσεις και είναι τέσσερις: ηονομαστική, η γενική, η αιτιατική και η κλητική.

Ονομαστική Πτώση

Για να βρεις τα ουσιαστικά που είναι σε ονομαστική πτώση, απάντησε στην ερώτηση «ποιος; ποια; ποιοι; ποιες;». Π.χ.:
- Ποιος γαβγίζει;  Ο σκύλος.
- Ποια τραγουδάει; Η αδερφή μου.
- Ποιοι παίζουν; Τα παιδιά.

Γενική Πτώση

Η γενική πτώση μας δείχνει σε ποιον ανήκει κάτι, γι’ αυτό πολλές φορές απαντά στην ερώτηση ποιανού, ποιανής, τίνος; Π.χ.:

- Η δασκάλα πήρε το χάρακα της Μαρίας. (ποιανής;)
- Μας φώναξε από το παράθυρο του σπιτιού της. (τίνος;)

Προσοχή: Όλα τα ουσιαστικά σχηματίζουν τη γενική πληθυντικού σε -ων. πχ: ο φρουρός - των φρουρών, η χώρα - των χωρών, το κουτί - των κουτιών

Αιτιατική Πτώση

Για να βρω τα ουσιαστικά που είναι σε αιτιατική πτώση απαντώ στην ερώτηση "τι;" . Π.χ.:

- Κοιτάζω τ' αστέρια. (Τι κοιτάζεις; -Τ' αστέρια)
- Πήρα το μολύβι σου. (Τι πήρες; -Το μολύβι)

Προσοχή: της (γενική πτώση) - τις (αιτιατική πτώση)
- Βάζουμε "της" όταν μιλάμε για ένα αντικείμενο (πχ: της τσάντας).
- Βάζουμε "τις" όταν μιλάμε για πολλά αντικείμενα (πχ: τις τσάντες).

Κλητική Πτώση

Κλητική πτώση χρησιμοποιούμε όταν καλούμε ή προσφωνούμε κάποιον. Π.χ.:

- Παιδιά, ελάτε μέσα. Τελείωσε το διάλειμμα.
- Γιώργο, διάβασε την εκφώνηση της άσκησης.

Οριστικό άρθρο

Μπροστά από τα ονόματα (ουσιαστικά και επίθετα) μπαίνουν συνήθως κάποιες μικρές κλιτές λέξεις, που λέγονται άρθρα. Τα άρθρα διακρίνονται σε δύο είδη:

- Τα οριστικά άρθρα

- Τα αόριστα άρθρα

Οριστικά Άρθρα

Οι λεξούλες ο, η, το ,οι ,τα που μπαίνουν μπροστά από τα ουσιαστικά για να δείξουν το γένος τους λέγονται οριστικά άρθρα. Τα οριστικά άρθρα δηλώνουν ένα ορισμένο πρόσωπο, ζώο ή πράγμα ή κάτι άλλο γνωστό. Π.χ.: Ο δρόμος είναι στενός. (ο συγκεκριμένος δρόμος)

Κλίση οριστικού άρθρου

Πτώσεις	Ενικός Αριθμός			Πληθυντικός αριθμός
Ονομαστική	ο	η	το	οι	οι	τα
Γενική	του	της	του	των	των	των
Αιτιατική	το(ν)	τη(ν)	το	τους	τις	τα
Κλητική	-	-	-	-	-	-

Προσοχή: η - οι
Βάζουμε "η" όταν μιλάμε για ένα αντικείμενο (πχ: η τσάντα).
Βάζουμε "οι" όταν μιλάμε για πολλά αντικείμενα (πχ: οι τσάντες, οι δρόμοι).

Προσοχή: της - τις
Βάζουμε "της" όταν μιλάμε για ένα αντικείμενο (πχ: της τσάντας).
Βάζουμε "τις" όταν μιλάμε για πολλά αντικείμενα (πχ: τις τσάντες).

Προσοχή: Τα άρθρα το(ν) και τη(ν) διατηρούν το τελικό -ν όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από φωνήεν ή από κ, π, τ, ξ, ψ, μπ, ντ, γκ, τσ, τζ.
πχ: τον κήπο, την μπάλα - αλλά: το χρόνο, τη ζυγαριά

Ερωτηματικές Λέξεις

ποιος; 

πόσος;
πόσο;
πώς;
πού;
πότε;
τι;
γιατί;

Η παράγραφος

Όταν θέλουμε να μιλήσουμε για κάτι διαφορετικό, όταν δηλαδή αλλάζει το νόημα του κειμένου, αλλάζουμε παράγραφο.

Για να αλλάξουμε παράγραφο, αρχίζουμε να γράφουμε σε ξεχωριστή σειρά, και μάλιστα λίγο πιο μέσα, αφήνοντας ένα μικρό κενό (όσο είναι το δαχτυλάκι μας) στην αρχή της νέας παραγράφου.

Το σύμβολο της παραγράφου είναι §.

Αλφαβητική Σειρά

Στα λεξικά, στις εγκυκλοπαίδειες, στις ατζέντες, στους καταλόγους κ.α. οι λέξεις ή τα ονόματα δε γράφονται τυχαία αλλά κατά αλφαβητική σειρά, δηλαδή σύμφωνα με τη σειρά των γραμμάτων του ελληνικού αλφαβήτου. Πρώτα γράφονται οι λέξεις που αρχίζουν από άλφα, μετά αυτές που αρχίζουν από βήτα κ.λπ.

πχ: αγόρι, βιβλίο, γόμα, δέντρο

Όταν μας ζητούν να βάλουμε κάποιες λέξεις σε αλφαβητική σειρά βάζω πρώτα τις λέξεις που ξεκινούν από "α". Αν δεν υπάρχει λέξη από "α" ψάχνουμε για λέξεις που αρχίζουν από "β" κ.ο.κ. Αν όμως υπάρχουν δύο λέξεις, για παράδειγμα, από "β" βάζω πρώτη αυτήν της οποίας το δεύτερο γράμμα είναι πρώτο στην αλφάβητο. Π.χ.:

Έχω τις λέξεις: παιδί, βίδα, γάτα, βάζο.

Πρώτες θα βάλω τις λέξεις που αρχίζουν από "β" (βίδα και βάζο). Ποια από τις δύο όμως θα πάει πρώτη;

Πρώτη θα βάλω τη λέξη "βάζο" γιατί το δεύτερο γράμμα της (δηλαδή το "α") προηγείται στο αλφάβητο από το δεύτερο γράμμα της λέξης βίδα (δηλαδή το "ι"). Μετά θα βάλω τη λέξη "γάτα" και τέλος τη λέξη "παιδί".

Άρα η αλφαβητική σειρά των παραπάνω λέξεων είναι: βάζο, βίδα, γάτα, παιδί

Τονισμός

Σε κάθε λέξη που έχει δύο ή περισσότερες συλλαβές υπάρχει μια συλλαβή που προφέρεται πιο δυνατά από τις άλλες. Η συλλαβή αυτή παίρνει ένα σημαδάκι που λέγεται τόνος ( ΄ ) .

Ποιες λέξεις τονίζονται;

Κάθε λέξη που έχει δύο η περισσότερες συλλαβές παίρνει τόνο. Π.χ.: δένω, παραμύθι
Καμιά πολυσύλλαβη λέξη  δεν τονίζεται πιο πάνω από την προπαραλήγουσα. Π.χ.: ερώτηση

Προσοχή: Οι λέξεις που τονίζονται στην προπαραλήγουσα παίρνουν δύο τόνους όταν συνοδεύονται από τους αδύνατους τύπους της προσωπικής αντωνυμίας. Π.χ.: Πήγαινε στο δωμάτιό σου.

Ποιες λέξεις δεν τονίζονται;

Οι μονοσύλλαβες λέξεις δεν τονίζονται.
Π.χ.: και, τι, το ,θα, για, φως

Εξαιρούνται:

- Οι ερωτηματικές λέξεις «πού» και «πώς», οι φράσεις «πού και πού» και «πώς και πώς» και ο διαζευκτικός σύνδεσμος «ή».
- Οι λέξεις που έχουν δύο φωνήεντα αλλά προφέρονται σε μία συλλαβή. Π.χ.: μια, πια, πιο, ποιος, γιος
- Οι λέξεις που γράφονται ολόκληρες με κεφαλαία γράμματα. Π.χ.: ΑΘΗΝΑ, ΙΣΟΤΗΤΑ

Πού μπαίνει ο τόνος;

- Ο τόνος μπαίνει πάνω από φωνήεντα, ποτέ πάνω από σύμφωνα. Π.χ.: κοπάδι, λαγός
- Όταν το πρώτο γράμμα μιας λέξης είναι κεφαλαίο, ο τόνος μπαίνει αριστερά και πάνω από το κεφαλαίο γράμμα. Π.χ.: Ήρα, Άννα
- Στους διφθόγγους ο τόνος μπαίνει πάνω από το πρώτο φωνήεν. Π.χ.: νεράιδα, κορόιδο, κελάηδησε
- Στους καταχρηστικούς διφθόγγους ο τόνος μπαίνει πάνω από το δεύτερο φωνήεν. Π.χ.: δουλειά, πιάνω, μοιάζω
- Στους συνδυασμούς αυ και ευ ο τόνος μπαίνει πάνω από το δεύτερο φωνήεν. Π.χ.: αύριο, εύκολα
- Στα δίψηφα φωνήεντα ο τόνος μπαίνει πάνω από το δεύτερο φωνήεν. Π.χ.: είμαι, λουλούδι, παίρνω, οίνος

Τα Σημεία Στίξης

Όταν γράφουμε, στο τέλος των λέξεων ή των προτάσεων βάζουμε κάποια σημάδια που μας βοηθούν να διαβάσουμε το κείμενο και να καταλάβουμε καλύτερα το νόημά του.  Τα σημάδια αυτά λέγονται σημείαστίξης και είναι τα εξής: η τελεία ( . ), το ερωτηματικό ( ; ), το κόμμα ( , ), το θαυμαστικό ( ! ), τααποσιωπητικά ( … ), τα εισαγωγικά ( « » ), η διπλή τελεία ( : ), και η παύλα ( - ).

Η τελεία ( . )

Η τελεία χρησιμοποιείται στο τέλος μίας πρότασης που έχει ολοκληρωμένο νόημα. Σ’ αυτό το σημείο σταματά για λίγο η φωνή μας. Μετά την τελεία αρχίζουμε με κεφαλαίο γράμμα.
Π.χ.: Ήρθε ο μπαμπάς. Είναι πολύ κουρασμένος.

Το ερωτηματικό ( ; )

Το ερωτηματικό χρησιμοποιείται στο τέλος μιας πρότασης με την οποία ρωτάμε κάτι. Μετά το ερωτηματικό αρχίζουμε με κεφαλαίο γράμμα αν το νόημα της πρότασης έχει ολοκληρωθεί.
Π.χ.: Πού ήσουν όλη μέρα;

Αν το νόημα δεν έχει ολοκληρωθεί, συνεχίζουμε με μικρό γράμμα.Π.χ.: Ποιος θα σβήσει τον πίνακα; ρώτησε η δασκάλα.

Το κόμμα ( , )

Το κόμμα το χρησιμοποιείται:

- 'Οταν  θέλουμε να χωρίσουμε ασύνδετες λέξεις ή φράσεις που είναι στη σειρά.
πχ: Τα αγαπημένα μου χρώματα είναι το κόκκινο, το πράσινο, το κίτρινο, το ροζ και το μωβ.
- Όταν θέλουμε να χωρίσουμε την κλητική προσφώνηση από την υπόλοιπη πρόταση.
πχ: Μάρκο, δώσε μου την ξύστρα.
- Όταν θέλουμε να χωρίσουμε μικρότερες φράσεις που εξηγούν κάτι μέσα σε μία πρόταση.
πχ: Η Αθήνα, η πρωτεύουσα της Ελλάδας, οργάνωσε τους Ολυμπιακούς αγώνες του 2004.

Προσοχή: Δεν μπαίνει κόμμα πριν απ' το και, το ούτε, το μήτε και το ή.

Το θαυμαστικό ( ! )

Το θαυμαστικό χρησιμοποιείται έπειτα από επιφωνήματα ή φράσεις που εκφράζουν ευχή, χαρά, λύπη, θαυμασμό, φόβο, ελπίδα κτλ. Π.χ.:

Τι όμορφο μωρό!
Χρόνια πολλά!
Θεέ μου, τι έπαθα!
Μπράβο! Τα κατάφερες.

Τα αποσιωπητικά ( … )

Τα αποσιωπητικά χρησιμοποιούνται:
- Όταν θέλουμε να δείξουμε συγκίνηση ή έντονα συναισθήματα (ντροπή ή φόβο).
Π.χ.: Τη στιγμή που κάποιος ήταν έτοιμος να με πιάσει ... ξύπνησα.
- Όταν θέλουμε να αποσιωπήσουμε κάτι ή δε λέμε κάτι επειδή είναι γνωστό.
Π.χ.: Μην το ξανακάνεις αυτό γιατί θα ...

Διπλή τελεία ( : )

Η  διπλή τελεία χρησιμοποιείται:
- Όταν γράφουμε τα λόγια ενός ανθρώπου ακριβώς όπως τα είπε.
Π.χ.: Η Σοφία είπε: «Θέλεις να παίξουμε μπάλα;»
- 'Οταν παραθέτουμε παροιμίες ή γνωμικά.
Π.χ.: Μια λαϊκή παροιμία λέει: «Στου κουφού την πόρτα όσο θέλεις βρόντα».
- 'Οταν απαριθμούμε πράγματα.

Π.χ.: Αγόρασα ό,τι μπορείς να φανταστείς: γλυκά, σοκολάτες, καραμέλες, κτλ.
- 'Οταν θέλουμε να εξηγήσουμε κάτι.
Π.χ.: Το πρόβλημα θα το λύσετε έτσι: πρώτα θα βρείτε πόσα ήταν τα πορτοκάλια και ύστερα θα...

Προσοχή:
Μετά τη διπλή τελεία συνεχίζουμε με μικρό γράμμα όταν απαριθμούμε πράγματα ή επεξηγούμε κάτι.
Μετά τη διπλή τελεία συνεχίζουμε με κεφαλαίο γράμμα όταν ακολουθούν τα λόγια ενός ανθρώπου ακριβώς όπως τα είπε (τα λόγια μπαίνουν σε εισαγωγικά) ή παροιμία ή ρητό.

Τα εισαγωγικά ( « » )

Τα εισαγωγικά χρησιμοποιούνται:
- Όταν θέλουμε να γράψουμε τα λόγια ενός προσώπου ακριβώς έτσι όπως τα είπε.
Π.χ.: Ο Παύλος είπε: «Έκανα όλα μου τα μαθήματα».
- Όταν θέλουμε να παραθέσουμε λέξεις ή φράσεις που χρησιμοποιούνται σπάνια ή
μεταφορικά, ή διάφορες εκφράσεις, παροιμίες, γνωμικά.
Π.χ.: «Τα πήρε στο κρανίο» μ' αυτά που άκουγε.
- Σε τίτλους βιβλίων, περιοδικών, εφημερίδων, έργων κ.λπ.
Π.χ.: «Ο μικρός πρίγκιπας» είναι ένα εξαιρετικό βιβλίο.
Διάβασα χτες στην «Ελευθεροτυπία» ένα ενδιαφέρον άρθρο.

Η παύλα ( - )

Η παύλα χρησιμοποιείται στο διάλογο για να φανεί η αλλαγή του προσώπου που μιλάει. Η παύλα μπαίνει στην αρχή της ομιλίας κάθε προσώπου. Π.χ.:

- Γεια σου, Γιάννη. Τι κάνεις;

- Γεια σου Καίτη. Καλά είμαι. Πού ήσουν χθες;

- Είχα μάθημα. Γιατί;

- Γιατί σ’ έπαιρνα τηλέφωνο και δεν απαντούσες.

Προσοχή: Κάθε φορά που μιλάει άλλο πρόσωπο και χρησιμοποιούμε παύλα, πρέπει να αλλάζουμε σειρά και να ξεκινάμε τα λόγια του άλλου προσώπου από την επόμενη σειρά.

Οικογένειες λέξεων

Όλες οι λέξεις, παράγωγες και σύνθετες, που γίνονται από μία λέξη λέγονται συγγενικές λέξεις. Οι συγγενικές λέξεις αποτελούν όλες μαζί μια οικογένεια λέξεων.Πχ:

ψάρι
Παράγωγες λέξεις	Σύνθετες λέξεις
ψαρεύω ψαράς ψάρεμα	ψαραγορά ψαρόσουπα ψαροπούλι
Οικογένεια λέξεων